Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΜΕΔΙΚΩΝ – ΓΙΑΤΡΙΑΝΩΝ ΤΟΥ ΟΙΤΥΛΟΥ ΑΠΟ ΙΣΤΟΡΙΚΑ
ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΑ1 ΜΕ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ
Από το βιβλίο του Μιχάλη Γρηγ. Μπατσινίλα «ΟΙ ΜΕΔΙΚΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΓΙΑΤΡΙΑΝΟΙ ΤΟΥ ΟΙΤΥΛΟΥ ΜΑΝΗΣ ΚΑΙ Η ΜΕΓΑΛΗ ΓΙΟΡΤΗ». Αθήνα 1999.
Αναφέρω περιληπτικά την δραστηριότητα της οικογένειας των Μεδίκων–Γιατριάνων από ατράνταχτα ιστορικά στοιχεία, επιστολές, αναφορές, κ.λ.π., που διασώθηκαν στα ξένα κρατικά αρχεία, κυρίως της Βενετίας και αλλού.
1534. Τρεις Μέδικοι–Γιατριάνοι από το Οίτυλο βρίσκονται γραμμένοι στα μητρώα της Ελληνικής Αδελφότητας στην Βενετία. Κανένας άλλος Βοιτυλιώτης δεν είναι γραμμένος, που σημαίνει ότι πρώτοι είχαν την οικονομική δυνατότητα και τα πατριωτικά ερεθίσματα για την οργανωμένη πάλη ενάντια στους Τούρκους.
Ο ser Nikolo de Michali Giattro (ο κύριος Νικολός Γιατρός γιος του Μιχάλη), με πληρωμένη του εισφορά για το έτος 1534.
O ser Dimitri Giatro da Vittilo (ο κύριος Δημήτρης Γιατρός από το Βοίτυλο), με πληρωμένες του εισφορές για τα έτη 1534 έως και 1538.
O ser Piero Giatro da Vittilo (ο κύριος Πιέρρος Γιατρός από το Βοίτυλο), με πληρωμένες εισφορές για τα έτη 1534 έως και 1544.2
1571. Ένας Νικόλαος Γιατρός αναφέρεται σαν πρεσβευτής των Μανιατών της 8ης Μαρτίου 1571. Παράλληλα ο απεσταλμένος του Δόγη γραμματέας των Κυθήρων Φαβιανός Barbo αναφέρει στο ημερολόγιό του της 5ης Μαρτίου 1571, ότι στο Οίτυλο τα τέσσερα μέλη της αποστολής έτυχαν θερμής υποδοχής και φιλοξενίας στο Παλάτι από τον γέροντα Γιατρό (Veccio Medico), ο οποίος ήταν τότε ο αρχηγός της οικογένειας των Μεδίκων–Γιατριάνων και ο επιφανέστερος προύχοντας του τόπου.3
1582. Στις 3 Αυγούστου οι Μανιάτες με γενικό αρχηγό τον Μέδικο –Γιατριάνο Πρωτόπαπα Μουρήσκο έστειλαν επιστολή στον Πάπα Γρηγόριο Γ΄, μεταξύ των άλλων υπογράφει και ο Νικόλαος Διατρός, που είναι μάλλον ο ίδιος με τον παραπάνω πρεσβευτή.4
1612. Τότε ο Πέτρος Μέδικος, που ήταν από τους Μέδικους του Πραστείου της Καρδαμύλης, αλλά ήρθε και έμενε στο Παλάτι στο Οίτυλο, όπου τον παρακολούθαγε ο πονηρός Θοδωρής Στεφανόπουλος και έστελνε τις κινήσεις του στους Βενετσιάνους. Έγινε πληρεξούσιος όλων των Μανιατών και πρώτος του τόπου από τον Κάβο της Μάνης μέχρι την Καλαμάτα, επιχείρησε να προετοιμάσει με τον Δούκα της Νοβερσίας (Νεβέρ), την πρώτη οργανωμένη επανάσταση όλων των Ελλήνων. Σε μια μάλιστα επιστολή των Μανιατών προς τον Δούκα την πήγε ο ίδιος ο Πέτρος Μέδικος στο Παρίσι και υπογράφουν μεταξύ των άλλων Μανιατών οι «Λουκάς δι Μεδητζης απο το Βυτυλο» και ο «Λυας Μέδυτζυς από το Βυτυλο».5
1640. Στις 6 Μαρτίου ο προβλεπτής Ζακύνθου στέλνει γράμμα στον Δόγη και αναφέρει τον «Μιχελήν ντε Μέντιτσι», πρόσωπο με κύρος και επιβολή μεταξύ των Μανιατών, να συνεργάζεται με εκπρόσωπο του αντιβασιλέα της Νεάπολης Ιταλίας για εγκατάσταση 150 ατόμων στο βασίλειό του.
Ο ίδιος ο Μιχελής με τον αδελφό του Νικόλα σε άλλο γράμμα τις 7ης Μαρτίου 1640 μαζί με άλλος 18 προκρίτους, «…όλοι καλοενδεδυμένοι με ρούχα χρώματος μενεξέ και με τους καλύτερους επενδύτας…», με την Μανιάτικη φρεγάτα του καπετάν Γιάννη Σκριβάνου, πηγαίνουν στο Οτράντο Ιταλίας για να δούνε έναν τόπο προσφερόμενο από τον αντιβασιλέα για εγκατάσταση.6
1646 1η Σεπτέμβρη, ένα γράμμα από την Ζάκυνθο προς την Βενετία αναφέρει ότι ο Λουκάς DI MEDICI ζήτησε από τον καραβοκύρη Αθανάσιο Πολυμέρη αν ξαναγυρίσει με το πλοίο του στην Μάνη θέλει να τον πάει στον Εξοχώτατο Στρατηγό και να του προτείνει ότι άμα λάβουν 5-6 γαλέρες στην κατοχή και διοίκησή τους μπορούν να πάρουν όλο τον Μοριά.7
1646. Σε γράμμα της 23 Σεπτέμβρη, από την Ζάκυνθο αναφέρεται ότι ένας πρόκριτος της Μάνης ο Μιχαήλ DI MEDICI, τους ειδοποίησε για τις κινήσεις του Τουρκικού στόλου στην περιοχή του. Δηλώνει παράλληλα ο Προβλεπτής ότι έχει μάθει από εξακριβωμένες πληροφορίες ότι οι Μανιάτες σκοπεύουν να γίνουν υπήκοοι του Ισπανικού Στέμματος με εγκατάστασή τους στο Βασίλειο της Νεάπολης, όμως θα έρχονταν ευχαρίστως στην Υμετέρα Γαληνότητα, όπως φαίνεται από την επιστολή του MEDICI από το VITULO της 3ης Σεπτεμβρίου 1646. Ο ίδιος ο Μιχαήλ είχε στείλει γράμμα στον Προβλεπτή Ζακύνθου από τις 16 Φεβρουαρίου 1646, που ανέφερε διάφορες κινήσεις του Τουρκικού στόλου.8
Τα χρόνια εκείνα οι Μέδικοι–Γιατριάνοι ήσαν έτοιμοι όπως πάντα για επανάσταση παρενοχλώντας πάντοτε τον εχθρό, όμως αφού δεν έβλεπαν ουσιαστική υποστήριξη από την Δύση προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν και τόπους μετανάστευσης για να περισώσουν τις ζωές των οικογενειών τους, μαζί με άλλους πρόκριτους, που ηγούνταν στις διαρπαγές και επιθέσεις εναντίων των Τούρκων.
1659. Στις 17 του Μάρτη ο Μοροζίνης από την γαλέρα του στις Κιτριές γράφει στον Δόγη αναφορά και μεταξύ των άλλων αναφέρει τον Λουκά MEDICI, που υπήρξε πρωτουργός της εξέγερσης των Μανιατών, που με την υποστήριξή του κατέλαβαν την Καλαμάτα, αναφέροντας τους αξιωματικούς του, που διακρίθηκαν στην μάχη, τονίζει ότι αξίζει να γίνει εύφημος μνεία στον Λουκά MEDICI, που πρόσφερε μεγάλη υπηρεσία όχι μόνο στις διαπραγματεύσεις, αλλά και στις μάχες, που μετείχε ο ίδιος με τους συντρόφους του. Γι’ αυτό έγινε άξιος μιας αμοιβής που του χορήγησε ο Μοροζίνης με την σύμφωνο γνώμη του Ναυτικού Συμβουλίου. Ήταν μια μηνιαία αποζημίωση από 50 δουκάτα, που θα τα έπαιρνε από τα χαράτσια, που εισέφερε κάθε χρόνο η Μήλος.9
1660. Στις 21 Φεβρουαρίου μία άλλη επιστολή του Μοροζίνη προς τον Δόγη της Βενετίας, αναφέρει ότι οι Μανιάτες δεν πλήρωσαν το χαράτσι στον Τούρκο και είναι σε αγώνα, ζητάει να σταλούν 3 πολεμικά πλοία για ενίσχυσή τους, δίνοντας παράλληλα εντολή στους πλοιάρχους να πάρουν ομήρους για εγγύηση της συνέχισης του αγώνα. Με τα πλοία αυτά θα γύριζε στο Οίτυλο ο MEDICI και θα αποστέλλονταν 3.000 κοντάρια, κατάλληλα για όσους δεν ξέρουν να χρησιμοποιούν ντουφέκια.10
Σ’ αυτή την αναφορά του Μοροζίνη φαίνεται ξεκάθαρα η τακτική των Βενετσιάνων να τους σπρώχνουν σε επαναστατικές ενέργειες τους Μανιάτες χρησιμοποιώντας τους ως αντιπερισπασμό στους Τούρκους και αφού πετύχαιναν του σκοπού τους, έπειτα τους άφηναν στο έλεος των Τούρκικων επιδρομών και του Θεού.
1663. Στις 6 Οκτωβρίου, οι Μέδικοι–Γιατριάνοι του Οιτύλου δια μέσου του συγγενή τους Ιάκωβου Μέδικου, που ήταν γιατρός στην Φλωρεντία της Τοσκάνης της Ιταλίας, κοντά στον ηγεμόνα Φερδινάνδο Μέδικο, έκαναν διαπραγματεύσεις για μετανάστευση. Υπεγράφη συμφωνία με συμμετοχή των Στεφανόπουλων και άλλων μικρότερων οικογενειών του Οιτύλου όπως «Αλεβράς», «Βηυστήος» και «Γιανίτσις». Τα ονόματα των Μεδίκων απεσταλμένων που αναφέρονται στις υπογραφές της συμφωνίας των Οιτυλιωτών είναι τα εξής:
«Διμιτράκις μεττιζις
Νικολας μετηκης
Αγηανακη μετιζη
Παπα τε μετητζης
Διμιτράκη τε μετιτζη
Διμιτράκη τε μετιτζη
Θοδορις παπαδάκις μεττιτζης»11
Οι Οιτυλιώτες όμως δεν πρόφτασαν να μεταναστεύσουν ενωμένοι, που ίσως σήμαινε την ριζική ερήμωση του χωριού, αλλά και της Μάνης, γιατί η συμμετοχή ήταν σχεδόν καθολική. Όμως με τον Τούρκικο και Βενετσιάνικο δάκτυλο, που ενδιαφέρονταν ο κάθε ένας ξεχωριστά για τα συμφέροντά τους να υπάρχουν Μανιάτες στην Μάνη, έμπλεξαν σε τριετή πόλεμο τις δύο μεγάλες οικογένειες του Οιτύλου. Αιτία η αντιζηλία για τον πρώτο λόγο στα Μανιάτικα πράγματα, αφορμή η Μαρία Μεδίκου, που την έκλεψε ο αγαπημένος της Μιχάλης Λεμιθάκης που ήταν Στεφανόπουλος, ενώ προηγουμένως ο πατέρας της Διακουμής την είχε αρραβωνιάσει με τον Λυμπεράκη Γερακάρη, που ήταν βαλτός από τις πιο πάνω ξένες δυνάμεις.
Ο εμφύλιος προκάλεσε ρήγμα στην άμυνα της Μάνης, ο Βεζύρης Κιουπρουλής προσέγγισε τον Λυμπεράκη, εκμεταλλευόμενος το μίσος του και τις φιλόδοξες τάσεις του, του τάζει μπεηλίκι και με την βοήθειά του χτίζει το κάστρο της Κελεφάς. Στους Μέδικους και Στεφανόπουλους σαν να μην έφθανε ο οικογενειακός πόλεμος, η έχθρα και η βεντέτα, απέκτησαν με τις ενέργειές τους αυτές και Τούρκικα κανόνια απέναντι από τα σπίτια τους και από τις περιουσίες τους. Ο Λυμπεράκης με την βοήθεια των Τούρκων συλλαμβάνει και εκτελεί 35 Βοιτυλιώτες, στην Χορεύτρια στο Καμπινάρι του Οιτύλου. (Η μαρτυρίες για το ειδύλλιο του Μιχάλη Λεμιθάκη με την Μαρία Μεδίκου και η εκτέλεση των 35 Βοιτυλιωτών δεν προέρχονται από έγγραφα αλλά από παραδόσεις).
1670. Στις 9 Νοεμβρίου οι Μέδικοι ανανεώνουν μόνοι τους την προηγούμενη συμφωνία, τώρα με τον Κοσμά Γ΄ Μέδικο, διάδοχο του Φερδινάνδου, υπογράφοντες ως απεσταλμένοι του οι εξής:
«Διμιτρακις μεττητζης
Στεφανος μετητζης
Θομας μεττητζης
Κοσταντηνο μετητζη
Αθανασης μετητζης»12
1671. Στις αρχές οι Μέδικοι (1400 άτομα) με μερικούς φίλους τους και με τρεις ιερείς απέπλευσαν από τον Καραβοστάσι, αφήνοντας τον υγιεινό και ξερό σε κλίμα τόπο τους, πηγαίνοντας στις ελώδης περιοχές της Τοσκάνης. Μετά από λίγα χρόνια το 1675, έφυγαν και οι Στεφανόπουλοι για την Κορσική μαζί με μερικούς Μέδικους που θα είχαν συγγένεια ή φιλία.
1674. Στις 11 Ιουνίου, σε επιστολή του προβλεπτή Ζακύνθου προς τον Δόγη, αναφέρεται μία μετανάστευση Μανιατών από το Πραστείο Καρδαμύλης που έφυγαν δια μέσου Τραχήλας για την Τοσκάνη, με την συμφωνία των Μεδίκων-Γιατριάνων του Οιτύλου. Ο καραβοκύρης του Μανιάτικου πλοίου ήταν ο Θεόφιλος Γιατρός του ποτέ Γιώργου από την Αγία Μαύρα (Κεφαλονιά) και μεταξύ των επιβατών πρώτος αναφέρεται ο Δημητράκης Γιατρός του ποτέ Νικόλα από τον Πύργο (Λεύκτρου.)13
1690. Στις 7 Απριλίου σε αναφορά των Βοιτυλιωτών (τότε γενικός καπετάνιος της Μάνης ήταν ο Μιχαλάκης Στεφανόπουλος), προς την Ενετική Δημοκρατία, αναφέρεται ο Nicola Jatro (Νικολός Γιατρός) στην πενταμελή επιτροπή και στους υπογράφοντες μαζί με τον Carajanni Jatro (Καραγιάννης Γιατρός), από την επαρχία Κελεφάς και από την επαρχία Ζαρνάτας ο Πιέρρος Φραγκάκης Μέδικος (Piero Frangachi Medici), με τον καπετάν Γιατρό από την Μηλιά (capitan Jatro da Milea.)14
1770. Ο Επίσκοπος Μαϊνης Δανιήλ και ο αδελφός του Νικηφόρος παιδιά του ποτέ Γεωργίου Ντεκούλου Μιχελή Ιατρού15, πρωτοστάτησαν για την προετοιμασία με την Ρωσία της επανάστασης των Ορλωφικών. Ουσιαστικά οι Ρώσοι προετοίμασαν τα σχέδιά τους, με την οικονομική (κτίσιμο μοναστηριού και εξοπλισμός) και με κάθε άλλο μέσο υποστήριξη του Δανιήλ, εκμεταλλευόμενοι τα πατριωτικά αισθήματά του.
1806 Αυγούστου 15. Σε επιστολή υποστήριξης των Μανιατών προς την οικογένεια των Γρηγοράκηδων, υπογράφουν οικογένειες το υποσχετικό έγγραφο16 από το Βοίτυλο σε δύο παραγράφους ως εξής:
«Βοίτυλος. Και ημείς οι Γιατριάνοι, Ραζελιάνοι, Τζαχουτιάνοι και Κακασαγγιάνοι υποσχόμεθα τα άνωθεν.»
«Και ημείς οι Στεφανοπουλιάνοι, Στεφανιάνοι Φάλτζοι, Νοβακιάνοι υποσχόμεθα τα άνωθεν.»
Δεν αναφέρονται όλες οι Οιτυλιώτικες οικογένειες, φαίνεται κάποιος τρίτος τις αναφέρει, όσες αναφέρει εν αγνοία τους, με βάσει αναφοράς τους, τους δύο μαχαλάδες του Οιτύλου, γιατί οι αναφερόμενες οικογένειες της πρώτης παραγράφου μένουν στον Κάτου Μαχαλά, και οι άλλες στον Πάνου Μαχαλά.
1821. Μιχαήλ Ραζέλος. Φιλικός, ιατροχειρούργος, αγωνιστής του ’21.
Παύλος Ραζέλος, χιλίαρχος, αγωνιστής του ’21. Το σπίτι του είναι το ερείπιο δίπλα από τον λιμενοβραχίονα, το έχει σήμερα Αποστολάκος.
Σταμάτης Ιατρόπουλος, αγωνιστής από το Οίτυλο, σκοτώθηκε στη μάχη στα Στύρα της Ευβοίας κατά το 182217.
1824 12 Δεκεμβρίου. Σε επιστολή του18 τότε φρούραρχου Ναυπλίου Διονύση Μούρτζινου προς το σεβαστό εκτελεστικό Σώμα με αριθμό πρωτοκόλλου 1130, που αναφέρει τους στρατιώτες του για τα έξοδά τους. Αναφέρονται και οι εξής Βοιτυλιώτες:
Τζιανέτος Μιχαλαρέας
Δημήτρης Φραγκάκης19
Παναγιώτης Σταθέας
Δημήτρης Αντωνέας20
Παναγιώτης Σπανέας
Μόνο ο τελευταίος δεν είναι Μέδικος–Γιατριάνος.
1834 10 Ιουλίου. Επιστολή στον Όθωνα, των Μανιατών που πρωτοστάτησαν στο γκρέμισμα των πύργων με τον Φέδερ. Υπογράφει ο Οιτυλιώτης, Ηλίας Γιαννακάκος21.
Στο βιβλίο του Γεωργίου Γιαννακάκου-Ραζέλου, «Οι εθελοντικοί αγώνες της Μάνης δια την ελευθερίαν (1840-1940)», αναφέρονται οι εξής Μέδικοι-Γιατριάνοι:
1897. Ιωάννης Γιαννακάκος–Ραζέλος, αδελφός του συγγραφέα ήταν φοιτητής της ιατρικής και με άλλους 111 φοιτητές κατέβηκαν στην Κρήτη να βοηθήσουν στον αγώνα της λευτεριάς της σελ. 48-49. Το 1912-13 ήταν αρχίατρος στο εθελοντικό σώμα Γαριβάλδη –Ρώμα, σελ. 157-158 με φωτογραφία του.
1897. Παύλος Ραζέλος, ήταν ανώτερος αξιωματικός της Χωροφυλακής, τότε βουλευτής και αργότερα στρατηγός και αρχηγός της Χωροφυλακής. Μετά από χρόνια επί Βενιζέλου τον έπιασαν οι Κρητικοί στον Άγιο Λία στον Πάνου Μαχαλά του Οιτύλου που κρυβότανε, (υπάρχει και σχετική τσάτιρα από τον Ηλία Καράμπελα).
Στην σελ. 53 η φωτογραφία του και στην σελ. 54 αναφέρει ότι, όταν επαναστάτησε η Κρήτη το 1897, ενώ ήταν βουλευτής τότε, κατέβηκε εθελοντής στην Κρήτη και όταν άρχισε ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, γύρισε και πήγε στα Ελληνοτουρκικά σύνορα με ένα τάγμα χωροφυλακής και πολέμησε νικηφόρα στην μάχη του Γριμπόβου.
1897 Στον ατυχή εκείνο Ελληνοτουρκικό πόλεμο έλαβαν μέρος ως εθελοντές και οι σπουδαστές Αλέκος Π. Ραζέλος και Ιωάννης Μ. Δεκούλος, σελ. 55.
Ο Δημήτριος Ηλία Αποστολάκος το 1897 στον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο, ενώ ήταν μαθητής Γυμνασίου Γυθείου πήγε και πολέμησε εθελοντικά, Το 1906 –07 ως υπαξιωματικός του Ελληνικού στρατού πήγε εθελοντικά στην Μακεδονία και πολέμησε του Βούλγαρους Κομιτατζήδες με το συνθηματικό όνομα (καπετάν Καραβοστάσης), τραυματισμένος πιάστηκε αιχμάλωτος και γλίτωσε την κρεμάλα με την ανακήρυξη του Τουρκικού συντάγματος.
Πολέμησε στο Βαλκανικό πόλεμο του 1912-13, που τραυματίστηκε στην μάχη στο Κοντοβράκι. Το 1914 που κήρυξε ιερό πόλεμο η Βόρειος Ήπειρος έφτιαξε σώμα με 80 άντρες, και ο αδελφός του λοχαγός Νικόλαος Αποστολάκος, ήρθε με 45 ευζώνους και πολέμησαν ηρωικά στις μάχες Λαμπόβου, Σαλιαρί κ.τ.λ. Το 1922 στην εκστρατεία της Μ. Ασίας πήγαν και οι δύο ο Δημήτρης ως εθελοντής και ο Νίκος ως αξιωματικός, που τραυματίσθηκε στην μάχη της Σμύρνης και κατακρεουργήθηκε μαρτυρικά από τους Τούρκους, σέρνοντας το πτώμα του στην παραλία της Σμύρνης. Σελ. 136-138 με φωτογραφίες τους και σελ. 170-172.
1912-13. Πέτρος Ηλία Πατρινέλης, εθελοντής προήχθη σε λοχαγό επ’ ανδραγαθία στο πεδίο της μάχης του Δρίσκου, σελ. 154,156 με φωτογραφία του. Αναφέρονται ακόμη οι Γιατριάνοι Λυκ. Ψαρέας, Ανδ. Πετράκος και οι Βοιτυλιώτες Ιωάννης Βουνισάκος (Βουνισέας), Ηλίας Ζαρέας, σελ. 156.
1914. Στην Βόρειο Ήπειρο πήγε ως εθελοντής με τον λοχαγό Φουρίδη μαζί με άλλους εκατό ο Γεώργιος Γιαννακάκος, πρώτος ξάδερφος του συγγραφέα, ο Ιωάν. Γιατράκος (από την ομώνυμη οικογένεια καταγόμενος), και με τον Οιτυλιώτη Ηλία Βουνισάκο, (Βουνισέα). Σελ.175.
Παραπομπές
1. Αναλυτικά αναφέρομαι, στο βιβλίο μου, που θα εκδοθεί με την ιστορία του Οιτύλου.
2. Φάνης Μαυροειδή «Συμβολή στην ιστορία της Ελληνικής Αδελφότητας Βενετίας εις τον ΙΣΤ΄ αιώνα» Αθήνα 1976, σελ.220, 226, 340.
3. Κωνσταντίνου Ντόκου, «Επαναστατικαί κινήσεις εις Μάνην», Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ.Α΄, Αθήνα 1972, σελ.212-266.
4. Σπ. Λάμπρου, «Νέος Ελληνομνήμων» τόμ. Β΄ σελ. 397.
5. Buchon , “Nouvelles recherches sur la Moree” τόμ Ι΄ σελ.251-303. Κ. Μέρτζιου, «Η Μάνη εις τα αρχεία της Βενετίας (1611-1674)», Λακωνικαί Σπουδαί, τόμ. Α΄ σελ.83-173.
6. Κ. Μέρτζιου, «Η Μάνη κλπ.». Ως ανωτέρω.
7. Κ. Μέρτζιου, «Η Μάνη κλπ.». Ως ανωτέρω.
8. Κ. Μέρτζιου, «Η Μάνη κλπ.». Ως ανωτέρω.
9. Κ. Μέρτζιου, «Η Μάνη κλπ.». Ως ανωτέρω.
10. Κ. Μέρτζιου, «Η Μάνη κλπ.». Ως ανωτέρω.
11. Πρώτος κάνει αναφορά ο Μουστοξύδης, στον Ελληνομνήμονα, 1846 σελ. 265. Μετά ο Σ. Λάμπρος που βρήκε τα σχετικά έγγραφα στα αρχεία της Φλωρεντίας και Βενετίας στον Νέο Ελληνομνήμονα τόμ. Β΄, 1905, σελ. 309. Μετά τα ανέφεραν ο Δασκαλάκης, ο Λαμπρυνίδης κ.ά
12. Μουστοξύδη, Σ. Λάμπρου, Δασκαλάκη, Λαμπρυνίδη, κ.ά. Ως ανωτέρω σημείωση.
13. Κ. Μέρτζιου. Ως ανωτέρω.
14. Σ. Β Κουγέας, «Αναφορά των Βοιτυλιωτών προς την Ενετικήν Δημοκρατίαν». Πελοποννησιακά τόμ.Β΄, Αθήνα 1957, σελ.426-430.
15. Αναφέρονται με τα ονόματα αυτά στην κτητορική επιγραφή πάνω από την είσοδο, του ομώνυμου μοναστηριού τους στο Βοίτυλο.
16. Ανώνυμου, «Ιστορικαί αλήθειαι συμβάντων τινών της Μάνης από του 1769 και εντεύθεν», 1858, σελ. 44.
17. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος ΙΒ΄, σελ. 826.
18. Πιέρρου Ι. Γλετζάκου, «Προσκύνημα στη Μάνη», Αθήνα, Απρίλιος 1997, σελ. 167-171.
19. Οι Φραγκάκηδες είχαν φύγει από το Οίτυλο, λόγω οικογενειακού πολέμου, ένας πήγε Αμερική. Έτσι όταν ο Γ. Γιαννακάκος–Ραζέλος κατέγραφε τα επώνυμα των Μεδίκων –Γιατριάνων δεν υπήρχαν.
20. Αντωνέας ή Αντωνάκος γραφόντουσαν τότε μερικοί Ραζελιάνοι. Ο Δημήτρης αυτός είχε ένα γιο τον Σταύρο, που γεννήθηκε το 1847 και είναι γραμμένος στο δημοτολόγιο Οιτύλου.
21. Ν. Θ. Κατσικάρος, «Η βεντέτα εν Μάνη», Αθήναι 1933, σελ. 72-74.
